Een feest van herkenning: Fernando Pessoa’s “The Book of Disquiet”

Leeshoekje bij het raam - Fernando Pessoa, "The Book of Disquiet" - Eerste indrukken - EdivaniaLopes.nl

In Fernando Pessoa’s The Book of Disquiet lezen we korte fragmenten geschreven door het hoofdpersonage Bernardo Soares. Soares is een assistent boekhouder die niet veel meer in zijn leven doet dan boekhouden en schrijven in zijn kleine appartement. Alles wat hij doet gebeurt in dezelfde omgeving: zijn baan en huis zijn in dezelfde straat en hij bevindt zich maar zelden buiten de grens van zijn eigen wijk. Als hij helemaal eerlijk moet zijn, heeft hij daar geen behoefte aan ook. Zie je hem al voor je?

Een inkomertje.
Bernardo Soares is volkomen gelukkig met waar hij is in het leven en dat maakt hem onrustig. Hij geeft zelf toe dat hij het liefst zou willen schrijven, zijn spullen zou willen pakken, ontslag nemen en ergens opnieuw beginnen. Maar hij is ook maar een mens, en zoals je weet verzinnen we allemaal smoesjes en hechten we ons aan de dingen waar we de meeste hekel aan krijgen. Dus blijft hij en observeert hij en biecht hij schaamteloos alle dingen op die wij ook denken. Op die manier wordt dit boek een feest van herkenning, omdat Bernardo ons in feite vertelt dat we ons collectief ontevreden en alleen voelen en daar gewoon maar mee moeten omgaan.

‘It could not have been written in England: there is too much thought racing hopelessly around. The elegance of the style, well conveyed in what seems to be a more than adequate translation, is an important component and a very ironic one. The diary disturbs from beginning to end… There is a distinguished mind at work beneath the totally acceptable dullness of clerking. The mind is that of Pessoa. We must be given the chance to learn more about him.’
– Anthony Burgess, Observer

Het verhaal.
Wat mij vooral opviel in dit verhaal is hoe de verteller en hoofdpersoon, Bernardo Soares, zich fixeert op het alledaagse. Hij observeert de kleinste dingen om hem heen en weet ze uit te vergroten tot ze veranderen in dingen die op zichzelf belang dragen. Hiermee weet hij vervolgens te bereiken dat niets van belang is omdat het alledaagse volgens hem precies dat is: het alledaagse. Het is alsof het Bernardo tegen de borst stuit dat we het alledaagse niet meer zien, dat we de monotonie van het leven niet meer opmerken omdat het ons verveelt en ervoor zorgt dat we op zoek gaan naar dingen die ons wél interesseren en wél het gevoel geven dat we leven.

Hij denkt ook veel na over realiteit en wat dat betekent voor ieder. Een grappig voorbeeld dat hij hierbij aanhaalt is het feit dat zijn realiteit, die bestaat uit een saai kantoorbaantje waar hij het merendeel van zijn leven aan besteed en een klein appartement waar hij heen gaat om te schrijven, hem in staat stelt ontzettend veel te dromen. Het idee hiervan is dat op het moment dat je niets gewend bent en weinig hebt kunnen zien in je leven, je brein je nog altijd de mogelijkheid kan bieden je die ervaringen voor de geest te halen die zo ver buiten je reikwijdte liggen dat je er net genoeg kennis over hebt erover te dromen, maar te weinig om die dromen naar waarheid te vormen:

20 [56] Because I have senhor Vasques* I can enjoy the dreams of the Dream Kings; because I have the office in Rua dos Douradores I can enjoy my inner visions of non-existent landscapes. But if the Dream Kings were mine, what would I have to dream about? If I possessed the impossible landscapes, what would remain of the impossible? (20)                                                                                 * Dit is Soares zijn baas.

Hij gaat hierop verder:

An assistant book-keeper can imagine himself to be a Roman emperor; the King of England can’t do that, because the King of England has lost the ability in his dreams to be any other king than the one he is. His reality limits what he can feel. (Nadruk aangebracht door mij) (21)

Bernardo Soares betrapt de mens op het menselijk zijn en houdt je een spiegel voor die je jezelf intern toch al voorhoudt. Wat we op deze manier te zien krijgen is hoe de mens door het leven gaat als denkwezen en hoe de kern van veel emoties mogelijk niet zit in de dingen die gebeuren, maar de denkprocessen die bij associatie met die gebeurtenissen in gang gezet worden. Als je het werk plaats in de historische context (de periode na deEerste Wereldoorlog, het Modernisme) zijn de ideeën die in dit boek naar voren komen een duidelijk symptoom van de tijd waarin het geschreven is. De sterke focus op de menselijke ervaring en het uitpluizen van de mechanismen waaronder we functioneren doet op zich niet veel meer dan het creëren van een verhoogd bewustzijn voor je omgeving. Echter, in een tijd waarin mensen voornamelijk bezig waren met het verwerken van een verstoring in het alledaagse, waarin de behoefte aan een sterke piek na een diep dal bij iedereen diepgeworteld zat, is een focus op het alledaagse een manier om de magie van het leven weer naar voren te dwingen.  Het geeft men de mogelijkheid om te erkennen dat het niet de pieken zijn die het verschil maken, maar juist de mooie dingen in het rustig voortkabbelen wat de mens stiekem heel gelukkig maakt – al geeft die dat zelden toe.

Is het de moeite waard?

Een plattegrond van de wijk waar het verhaal zich in afspeelt. Foto uit mijn exemplaar.

Het is een interessant boek omdat het je aanzet de dingen te bevragen waar je je dagelijks mee bezig houdt. Pessoa heeft met dit werk open deuren in weten te trappen die we allemaal krampachtig dicht houden zonder ons af te vragen waarom we dat doen. Er ligt een hele sterke focus op de menselijke ervaring. En dan gaat het niet over hoe de mens de hoogte- en dieptepunten in het leven ervaart, maar juist om hoe we omgaan met de dingen die we dag in dag uit mee maken – met de rustperiodes die we krijgen tussen alle hectiek door.

Ik neem altijd de tijd als ik dit boek erbij pak omdat ik er niks van wil missen. Zoals de titel van dit artikel al zegt is het een feest van herkenning. Pessoa heeft met Bernardo Soares de stemmetjes in onze hoofden op papier weten te zetten. Het zijn vooral de stemmen die ons vertellen dat we dingen niet kunnen, dat het eng is om dingen te proberen en dat het dan maar oké is om ze niet te doen. Soares is voor mij de

ultieme mens in als zijn zwaktes. Begrijp me niet verkeerd, er zit kracht in de erkenning van alle dingen die we dagelijks binnenhouden, maar de manier waarop zich tot nu toe (ik ben op pagina 29) bij alles neerlegt en de kritische blik die hij weigert te delen met anderen, maken dat ik tegen mijn boek wil schreeuwen dat hij van die stoel op moet staan en verdomme eens iets moet gaan doen. En dat vind ik heerlijk, ik lees immers over iemand die zo intens verveeld is dat hij plezier haalt uit het observeren van een vlieg. Daar komt bij dat het feit dat hij zo comfortabel verder leeft in een construct waar hij niet tevreden mee is me fascineert. Soares laat je eigenlijk zien wat er gebeurt als je je neerlegt bij alle stemmetjes in je hoofd die je vertellen dat je het allemaal niet kunt en dat het niet zal lukken.

Aan de ene kant heb ik respect voor de manier waarop hij zich erop toelegt het leven terug te brengen tot alledaagse observaties en triviale betekenissen, er zit een bepaalde intelligentie in zijn observaties die niemand zal ontgaan. Maar de hulp- en hopeloosheid waarmee hij al zijn observaties omrand zijn haast verstikkend. Als je het boek in zijn historische context plaatst snap je het feit dat hij observeert en dat dat even genoeg is, natuurlijk. Maar nu ik hier achter mijn bureau zit in 2017, geboren als internetkindje een aangeleerd om nooit stil te zitten, stuit het me bijna tegen de borst dat hij weigert zijn lot te veranderen. En dat is niet omdat ik zelf elke dag opsta en besluit wat van mijn leven te maken, maar juist omdat ik dikwijls opsta en er gewoon helemaal geen zin in heb.

Op zulke momenten helpt het om jezelf aan te praten dat je alleen bent, dus dat je gewoon maar even door moet omdat niemand anders stilstaat. Dit boek pakt dat gevoel vast en doet er vervolgens niets anders mee dan je vertellen dat iedereen dat heeft. En terwijl je gedwongen hulpeloos toekijkt hoe iemand zich erbij neerlegt dat het leven nooit beter zal worden, merk je dat je frustraties over je eigen leven steeds meer komen opborrelen. Het zorgt voor onrust. Ik ken onrust, ik ben goed in onrust en dat is waarom ik blijf lezen. Omdat ik wil weten waar Bernardo Soares zijn onrust toe zal leiden, alsof het mij zal opluchten te zien hoe een ander zich bij alles neerlegt op momenten dat ik het gevoel heb hetzelfde te willen doen. Het is een hele interessante ervaring om samen te onderzoeken hoe we intern werken zonder precies te weten waarom we dat doen. Het zijn observaties zonder conclusies en ze zorgen voor vragen waar je over blijft nadenken elke keer dat je het boek even weglegt.

Nieuwsgierig?
Ik heb het boek in de Engelse vertaling gelezen (Origineel: Livro do desassosego) van Serpent’s Tail. Mijn exemplaar kun jehier nabestellen. Waarom ik helemaal vanuit Engeland bestel? Ik lees veel Engelstalig en via The Book Depository kan ik boeken vaak goedkoper krijgen; twee weekjes wachten, maar het is het meer dan waard!

2 reacties op “Een feest van herkenning: Fernando Pessoa’s “The Book of Disquiet””

  1. Maar hij is ook maar een mens, en zoals je weet verzinnen we allemaal smoesjes en hechten we ons aan de dingen waar we de meeste hekel aan krijgen. Dus blijft hij en observeert hij en biecht hij schaamteloos alle dingen op die wij ook denken. – You got me right here! I am getting this book!

    • Haha, great Mary-Ann! Any advice for what I should read next? And I checked the entire internet, you can get the best price from the link at the end of the article. Let me know what you think when you’ve finished it!

      Love,

      elld

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *